.........

सावरकरांचे विचार केशवानंदांना पटले; पण अजूनही शिष्टाचाऱ्यांच्या मनाची तयारी होत नव्हती.

सावरकर त्यांना समजावून देऊ लागले, ‘‘आज आपण तिघं-चौघंच आहोत, हे खरं आहे; पण म्हणून आपण आपल्याला कमी लेखायचं कारण नाही. निर्धारानं उभे ठाकलेले मूठभर लोकदेखील कधीकधी फार मोठं कार्य करून जातात. याचं, एक अगदी अलीकडचं उदाहरण सांगतो - चाफेकर बंधूंचं. तुम्ही त्यांचं नाव ऐकलं असेल. आठ-नऊ वर्षांपूर्वीची गोष्ट आहे. पुण्यात प्लेगनं थैमान मांडलं होतं. पण आपल्या घरात प्लेगची लागण झालेली आहे, हे लोक लपवून ठेवू लागले. कारण, मग घर सोडून गावाबाहेर जावं लागे. यावर सरकारनं उपाय योजला तो प्लेगपेक्षाही अघोरी होता. इंग्रज शिपाई कुणाच्याही घरात घुसू लागले, सामानसुमान बाहेर फेकू लागले. लोक या उन्मत्त अरेरावीला वैतागले. सरकारला शिव्याशाप देऊ लागले. पण आपला हा संताप व्यक्त करण्याचं धाडस कुणीही दाखवेना. चाफेकर बंधूंना राहावलं नाही. त्यांनी इतरांची वाट पाहिली नाही. ते पुढे झाले आणि त्यांनी दोघा इंग्रज अधिकाऱ्यांना कंठस्नान घातलं. चाफेकर बंधू फासावर गेले, पण लोकांची सरकारच्या आततायी वर्तनातून सुटका झाली. कारण त्यानंतर इंग्रज शिपाई पूर्वीपेक्षा खूपच जबाबदारीचं भान ठेवून वागू लागले. म्हणून, मला असं वाटतं की उदात्त ध्येयासाठी केलेलं कोणतंही बलिदान वाया जात नाही. त्याचा काही ना काही चांगला परिणाम पाहायला मिळतोच. कदाचित थोडा काळ जावा लागत असेल, इतकंच. म्हणूनच मला मॅझिनीइतके आमचे चाफेकर बंधूही आदरणीय आहेत. कारण मॅझिनीप्रमाणे त्यांनीही मला हे शिकवलं की, आपण एकटे असलो तरी हरकत नाही, आपल्यामागे कुणी येवो ना येवो, जे आपल्याला करावंसं वाटतं ते करण्यातच आपल्या जीवनाची सार्थकता आहे. अहो, आधी एकच ठिणगी असते. पण ती जर विझली नाही, तर साऱ्या अरण्याला वेढून टाकणारा वणवा उभा करण्याचं सामर्थ्य तिच्यात असतं.’’

सावरकरांनी आणखी काही सांगण्याची गरजच उरली नाही. केशवानंद आणि शिष्टाचारी विलक्षण प्रभावित होऊन गेले होते. हरनामसिंगला नवल वाटले. कारण केशवानंद आणि शिष्टाचारी वयाने सावरकरांपेक्षा बरेच मोठे; पण त्या दोघांनाही आज सावरकर मोठे वाटत होते. 

स्वत: सावरकरांना मात्र याचे नवल वाटले नाही. कारण, पागे-म्हसकरांच्या बाबतीत पूर्वी असेच घडले होते. पागे-म्हसकर बाबांचे मित्र. बाबांपेक्षाही वयाने मोठे; पण त्यांनी सावरकरांचे नेतृत्व मान्य केले होते. आज तेच घडत होते.

केशवानंद सांगत होते, ‘‘तुम्ही आमचे पुढारी आहात. तुम्ही सांगाल तसं आम्ही करू.’’

‘‘मग आपण गुप्तसंस्था स्थापन करायची?’’

‘‘मुळीच वेळ न घालवता. पहिली शपथ तुम्ही घ्यायची.’’

‘‘अगदी आनंदानं.’’

‘‘आणि तुमच्या पाठोपाठ मी,’’ केशवानंदांनी ग्वाही दिली.

सावरकरांनी शिष्टाचाऱ्यांकडे पाहिले.

ते म्हणाले, ‘‘मी उद्या काय ते सांगतो.’’

‘‘घाई नाही. उद्या कशाला, परवा सांगितलंत तरी चालेल. भावनेच्या आहारी जाऊन तुम्ही एकदम ‘हो’ म्हणावं, अशी माझी मुळीच अपेक्षा नाही. कारण, भावनेचा आवेग ओसरला की पश्चात्ताप करण्याची पाळी येते. प्रत्येकानं आपली प्रवृत्ती, आपली प्रेरणा प्रमाण मानावी. म्हणजे मग परिणामासंबंधी आपली फसगत होत नाही. अपयश आलं तरी आपण मोडून जात नाही. उलट, त्या अपयशातही एक समाधान असतं - आपण आपल्या प्रेरणेशी प्रामाणिक राहिलो याचं. म्हणून पुन्हा सांगतो, मुळीच घाई करू नका. मला काय वाटेल याचा विचार करू नका. अहो, गुप्त संस्था स्थापन करणं सोपं असतं, ती चालवणं अवघड असतं. कारण, या कार्याचे काहीही परिणाम होऊ शकतात. अनेकांची आयुष्यं जळून जाण्याचा दाट संभव असतो. ही शक्यता दृष्टीआड करू नका. हे सगळं ध्यानात घेऊनच तुमचा होकार किंवा नकार कळवा. तुमचा होकार आला तर मला आनंदच होईल, नकार दिलात तर वाईटही वाटेल; पण त्याच्याबद्दल मी तुमच्यावर रागावणार नाही. तुमचा स्नेह झिडकारून देणार नाही. कारण, माझ्यासारखेच सगळे व्हावेत असं मला वाटत असलं तरी तसं होणं अशक्य आहे, हे मी जाणतो. म्हणून मी कधीच कुणावरही काही लादू इच्छित नसतो.’

सावरकरांना फार वाट पाहावी लागली नाही.

दुसऱ्या दिवशीच शिष्टाचाऱ्यांनी आपली अनुमती कळवली. इतकेच नव्हे, तर त्यांनीच आग्रह धरला, ‘‘आपण आजच, नव्हे, आत्ताच आपली गुप्त क्रांतिकारक संघटना स्थापन केली पाहिजे.’’

सावरकर तयारच होते.

शिष्टाचाऱ्यांनी विचारले, ‘‘पण तिचं नाव काय ठेवायचं?’’

‘‘मॅझिनीची ‘यंग इटली’ तर आपला ‘अभिनव भारत.’ नाव पसंत आहे?’’

‘‘अत्यंत अन्वर्थक नाव आहे; पण तुम्हांला ते एकदम कसं सुचलं?’’

‘‘मघाशी केशवानंदांशी बोलत होतो, त्या वेळी सुचलं. त्यांना ते तुमच्याइतकंच आवडलं आहे.’’

‘‘मग तर छानच झालं. आपण त्यांनाही इथंच बोलावून घेऊ.’’

केशवानंद आले.

सावरकरांनी शपथेचा मसुदा लिहून आणलेलाच होता. शिष्टाचारी आणि केशवानंद यांनी तो वाचला.

सावरकर जितके चांगले बोलतात तितकेच चांगले लिहूही शकतात, हे त्यांना जाणवले.

दोघे शपथ घ्यायला तयार झाले.

सावरकरांनी त्यांना पुन्हा बजावले, ‘‘काल सांगितलं तेच आज सांगतो. शपथ घेणं जड जात नाही. ती पाळणं फार जड जातं. म्हणून, हवा असेल तर तुम्ही आणखी थोडा वेळ घ्या. शांत मनानं सगळ्या गोष्टींचा विचार करा. ही शपथ घेणं हे एक कठोर व्रत आहे. कदाचित जीवनही नाकारावं लागेल. म्हणून, तुम्ही एक वेळ हे व्रत घेतलं नाही, तर मला चालेल; पण एकदा प्रतिज्ञाबद्ध झाल्यानंतर, तुम्हांला या व्रतापासून पळ काढता येणार नाही. मग आधार काय तो मृत्यूचाच.’’

सावरकरांनी त्या दोघांना परिणामांची पुन:पुन्हा स्पष्ट कल्पना दिली.

तरीही त्यांच्या निर्णयात बदल झाला नाही.

सावरकर म्हणाले, ‘‘मग ठीक आहे. काल ठरल्याप्रमाणे पहिल्यांदा मी शपथ घेतो.’’

त्या लहानशा खोलीत गंभीर शांतता पसरली.

सावरकर आपल्या जीवनमंत्राचा उच्चार, खरे म्हणजे पुनरुच्चार, करू लागले.

स्वत:च लिहिलेली ही शपथ वाचताना, सावरकरांच्या रक्तगौर मुखावर एक वेगळेच चैतन्य फुलून आले होते.

नंतर केशवानंदांनी आणि शिष्टाचाऱ्यांनी शपथ घेतली.

सावरकर त्या दोघांशी अधिकच मोकळेपणाने बोलू लागले, ‘‘तुम्ही परवा असं म्हणत होता, की आपल्या देशात जर एखादी गुप्त संस्था अगोदरच स्थापन झालेली असेल तर आपण तिच्यात दाखल व्हावं. त्या वेळी मी मुद्दामच तुमच्याशी अधिक बोललो नाही; पण आता तुम्ही प्रतिज्ञाबद्ध झालेले आहात, म्हणून तुम्हांला सारं काही सांगतो. इंग्रजी सत्तेला सशस्त्र विरोध करण्याच्या उद्देशानं एक गुप्त संस्था आधीच अस्तित्वात आलेली आहे. महाराष्ट्रातल्या अनेक गावांत तिच्या शाखा सुरू झालेल्या आहेत. साऱ्या देशभर हे कार्य रुजविण्याच्या दृष्टीनं प्रयत्न केले जात आहेत. लवकरच ही देशव्यापी संघटना होईल, याबद्दल मला किंचितही संदेह नाही.’’

‘‘नाव काय तिचं?’’

‘‘अभिनव भारत.’’

‘‘ती कुणी स्थापन केली आहे?’’

‘‘मीच.’’